20x eponiemen: woorden gebaseerd op mensen

Sommige mensen hebben een dermate grote invloed gehad in de wereldgeschiedenis dat diens namen nu worden gebruikt als woorden. Namen van mensen die getransformeerd zijn in woorden en door ons worden gebruikt in onze zinnen, worden eponiemen genoemd. Hieronder een lijst met eponiemen, gebaseerd op beroemde en minder beroemde mensen.

Lynch
Nicotine
Casanova
Cyrillisch (kyrillisch)
Diesel
Salmonella
Augustus
Saxofoon
Boycot
Draconisch
Guillotine
Sadisme
Silhouette
Algoritme
Ammehoela
Celsius
Carpaccio
Frisbee
Decibel
Bintje

1. Lynch

Het werkwoord en eponiem lynchen is afkomstig van William Lynch, een man uit Pittsylvania (VS) die een bende vandalen met een groep mensen te lijf ging om ze een halt toe te roepen. Uiteindelijk zouden de vandalen worden opgehangen, wat als precedent zou dienen voor andere situaties waarin het heft in eigen handen werd genomen, zonder tussenkomst van een rechter. Dit wordt ook wel eens de ‘Lynch Law’ genoemd.

lynchen

2. Nicotine

Het woord nicotine, tegenwoordig bekend als de verslavende stof in sigaretten, komt van een Fransman. Jean Nicot was een diplomaat en ontdekte tijdens zijn zakenreis in Portugal een plant dat later ‘nicotiana’ genoemd zou worden. Deze tabaksplant had volgens Damião de Góis, een local, geneeskrachtige eigenschappen. Hierop besloot Jean Nicot het goedje samen met wat instructies op te sturen naar Catherine de Médicis, de toenmalige koningin van Frankrijk. Toen Nicot terugkeerde naar Frankrijk, was tabak al razend populair geworden en kreeg hij – weliswaar postuum – de credits. Zo werd het woord nicotine opgenomen in een woordenboek waarna zijn populariteit tot op de dag van vandaag onverminderd is gegroeid.

: Tabak bevat nicotine, een verslavende stof.

: Jean Nicot – de uitvinder van nicotine

3. Casanova

Een casanova is iemand met een passie voor vrouwen en veel minnaars heeft.

CKA

Het woord casanova is genoemd naar Giacomo Casanova. De Italiaanse Casanova was een avonturier en schrijver, die vaak onder vele fictieve namen schreef en twee liefdes had: vrouwen en gokken. Deze Venetiaan schreef in het Italiaans en Frans, zijn familie woonde in Dresden en uiteindelijk belandde hijzelf in Dux, in Duitstalig Bohemen. Zijn memoires, Histoire de ma vie (“Verhaal van mijn leven”), worden mede daardoor beschouwd als een van de beste bronnen van het 18de-eeuwse Europese sociale leven. Onder andere Salvador Dali maakte erotische etsen die gebaseerd waren op de memoires van Casanova. Een van de onderwerpen die hij in zijn memoires bespreekt zijn zijn affaires en vele avontuurtjes met minimaal 120 vrouwen en meisjes, en er zijn ook vage vermeldingen van mannelijke minnaars. Overigens stond Giacomo Casanova ook bekend als iemand met een gladde praat waardoor het woord ‘casanova’ een negatieve connotatie heeft.

Tegenwoordig is het woord casanova een synoniem voor vrouwenversierder.

Giacomo Casanova, geschilderd door zijn broer Giovanni Casanova.

4. Cyrillisch

Cyrillisch van het cyrillisch alfabet is de benaming voor het alfabetisch schrift dat als basis dient van de volgende talen: Bulgaars, Kazachs, Kirgizisch, Macedonisch, Mongools, Montenegrijns, Oekraïens, Russisch, Servisch, Tadzjieks en Wit-Russisch. Het woord Cyrillisch komt van Cyrillus van Saloniki, ook wel bekend als St. Cyril, de man die rond 826 oorspronkelijk als Constantijn geboren werd en samen met zijn broer Methodius het Christendom verspreidde onder de slavische volkeren.

Het Cyrillische alfabet is nauw gebaseerd op het Griekse alfabet, met een twaalftal extra letters die zijn uitgevonden om Slavische klanken weer te geven die in het Grieks niet voorkomen.

: Methodius (links) en Cyrillus (rechts), afbeelding uit de 19e eeuw.

: Cyrillisch alfabet

5. Diesel

Diesel en de dieselmotor is vernoemd naar de Duitse werktuigbouwkundige Rudolf Christian Karl Diesel (1858-1913). Rudolf Diesel was de persoon die deze motor uitvond nadat hij besloot een motor met een veel hoger rendement dan de stoommachine te ontwikkelen. De technisch begaafde Diesel kreeg in 1892 het patent op zijn nieuwe uitvinding waarna bedrijven zoals Mercedes-Benz en MAN er gebruik van begonnen te maken.

Overigens verdween Rudolf Diesel op 29 september 1913 en sindsdien is het nog altijd onduidelijk hoe hij precies om het leven gekomen is. Zelfmoord wordt niet uitgesloten, maar een andere theorie is dat de Duitse Geheime Dienst Diesel heeft vermoord omdat hij die dag naar Harwich in het Verenigd Koninkrijk wilde varen om een aandeelhoudersvergadering van zijn eigen bedrijf, de Consolidated Diesel Manufacturing company, bij te wonen.

Rudolf Diesel en zijn uitvinding, de dieselmotor

6. Salmonella

Het woord salmonella kent men met name door de nieuwsberichten waarin voedingswaren waarin deze bacterieen zitten worden teruggeroepen. Salmonella heeft niets te maken met zalm (salmon is zalm in het Engels), maar komt aan zijn naam door Daniel Elmer Salmon. Salmon was was een Amerikaanse dierenarts en bestudeerde dierziekten voor het Amerikaanse ministerie van Landbouw. Het bacteriële geslacht Salmonella werd ontdekt door Theobald Smith, een van de assistenten die voor hem werkte. Ter ere van Salmon en zijn werk besloot Joseph Leon Lignières, een Frans-Argentijnse dierenarts en bacteriologist, de naam van Salmon te geven.

: Daniel Elmer Salmon

: Theobald Smith

7. Augustus

Het woord augustus heeft als betekenis “de verhevene” en is de naam van de achtste maand van onze kalender. Het is tevens de naam van de eerste keizer (princeps) van Rome en de achterneef van Julius Caesar: Gaius Octavianus. Onder leiding van Augustus heerste en rust en vrede in het Romeinse Rijk. Deze periode wordt ook wel de Pax Romana genoemd.

Na Keizer Augustus’ dood werd ter ere van Augustus de naam van de zesde maand hernoemd: Sextilis werd Augustus. De zesde maand was gekozen omdat dat de maand was waarin Augustus aan de macht kwam. Tevens begon de Romeinse kalender in maart, waardoor augustus niet de achtste, maar de zesde maand was.

Keizer Augustus

8. Saxofoon

Adolphe Sax is de uitvinder van de saxofoon. Antoine-Joseph “Adolphe” Sax was een Belgische uitvinder en muzikant die in 1846 de patent verkreeg op dit blaasinstrument. Sax maakte handig gebruik van zijn eerdere ervaringen met andere instrumenten. De Belg had eerder al wat aanpassingen gemaakt voor de klarinet en de ophicleïde: een 19e-eeuws koperen blaasinstrument. Hij kwam op het idee van de saxofoon nadat hij een experiment uitvoerde waarbij hij een klarinetmondstuk op een ophicleïde plaatste.

Adolphe Sax

Dit klonk als muziek in de oren en de saxofoon was geboren. Tegenwoordig is de saxofoon niet weg te denken uit de muziekwereld en zijn fans dol op saxofoonspelers zoals de ‘epic sax guy’ die optrad tijdens de halve finales van het Eurovisie Songfestival in 2010 voor Moldavië’s SunStroke Project & Olia Tira.

9. Boycot

Voor het werkwoord en het zelfstandig naamwoord boycot moeten we terug naar het jaar 1880. Kapitein Charles Cunningham Boycott, een landagent in County Mayo, Ierland, die in dat jaar het onderwerp werd van een protest van het type dat wij nu kennen als een ‘boycot’. Als reactie op dreigende uitzettingen en in het kader van hun campagne voor billijke huurprijzen en zekerheid van pacht, moedigde de Irish Land League de werknemers op het landgoed van Boycott aan om hun werk in te trekken; ook plaatselijke winkels weigerden hem te bedienen.

Hoewel in de eerste berichten Captain Boycott met naam en toenaam werd genoemd als het over de protesten ging, werd zijn naam vrijwel onmiddellijk tussen aanhalingstekens als werkwoord gebruikt. In november 1880 meldde The Birmingham Daily Post meldde dat een andere man, een koopman, ‘werd ‘Geboycott’. Het duurde slechts enkele jaren voordat de term zijn hoofdletter verloor en boycot zijn intrede deed in de taal als een gewoon werkwoord en zelfstandig naamwoord dat wordt gebruikt om te verwijzen naar de verschillende manieren waarop druk kan worden uitgeoefend op een persoon, organisatie of zelfs land om hen ertoe te brengen hun gedrag te veranderen.

Charles Cunningham Boycott, in de Vanity Fair Magazine (29 april 1881)

10. Draconisch

Het woord draconisch komt van Draco en is in de volksmond vooral bekend van draconische maatregelen. De betekenis van iets dat draconisch is: “pijnlijk hard of streng in termen van regels of straf”.

Draco was de hoofdmagistraat van Athene die de Atheense wet codificeerde in 621 v. Chr. Hoewel de meeste wetten al door zijn voorgangers waren uitgevaardigd, werd de strengheid ervan aan hem toegeschreven, omdat hij de eerste was die ze opschreef: vandaar de term “draconische wetten”. Hij verving het heersende systeem van mondeling recht en bloedvete door een geschreven wetboek dat alleen door een rechtbank kon worden gehandhaafd. De N die aan zijn naam is toegevoegd vóór het achtervoegsel -ian geeft duidelijk aan dat zijn naam is afgeleid van dezelfde wortel als het Griekse woord voor “draak”, drakon.

Draco was de hoofmagistraat in Athene en bekend om zijn Draconische wetten

Voorbeelden van deze draconische wetten waren als volgt:

Elke schuldenaar die een lagere status had dan zijn schuldeiser, werd tot slavernij gedwongen. De straf was milder voor wie een schuld had bij een lid van een lagere klasse. De doodstraf was de straf voor zelfs kleine vergrijpen, zoals het stelen van een kool. Met betrekking tot het liberale gebruik van de doodstraf in de Draconische code, stelt Plutarch:

“Er wordt gezegd dat Drakon zelf, toen hem gevraagd werd waarom hij de doodstraf had vastgesteld voor de meeste overtredingen, antwoordde dat hij vond dat deze mindere misdaden dat verdienden, en dat hij geen zwaardere straf had voor belangrijkere misdaden.”

11. Guillotine

De guillotine is een notoir instrument van hout die in de achttiende eeuw gebruikt werd om ter dood veroordeelden te onthoofden. De guillotine is vernoemd naar de Franse arts en politicus Joseph-Ignace Guillotin die op 10 oktober 1789 een voorstel indiende om het gebruik van een apparaat om doodstraffen in Frankrijk uit te voeren, als een minder pijnlijke methode van executie dan de bestaande methoden.

Op dat moment was het apparaat nog niet uitgevonden en was Guillotin zelf tegen de doodstraf, maar zijn naam werd er een eponiem voor omdat hij de eerste was die dit voor had gesteld. De oorspronkelijke uitvinder van het prototype was een man genaamd Tobias Schmidt, die samenwerkte met de lijfarts van de koning, Antoine Louis.

: Guillotine in Museum Gevangenpoort.

: Joseph-Ignace Guillotin

12. Sadisme

Sadisme wordt gedefinieerd als ‘de bevrediging en satisfactie die iemand krijgt als het iets of iemand pijn doet of pijn ziet lijden’. Het woord sadisme werd een eponiem nadat psychiater Richard von Krafft-Ebing deze actie toeschreef aan de Franse filosoof en schrijver Donatien Alphonse François de Sade, beter bekend als Marquis de Sade (Markies de Sade).

Sadisme is de bevrediging en satisfactie die iemand krijgt als het iets of iemand pijn doet of pijn ziet lijden

CKA

Sade’s stijl van schrijven werd door de status quo gezien als pornografisch en anti-christelijk. De in 1740 geboren Parijzenaar stond tevens bekend om zijn escapades, orgies (waar zijn vrouw bijstond) en vele bezoeken aan het bordeel waar hij de boel op stelten zette. Zo bood De Sade prostituees bonbons met Spaanse Vlieg aan: een soort giftige kever. De Sade werd aangeklaagd voor sodomie en vergiftiging, maar wist hieraan te ontkomen. De Sade was ook de eerste schrijver van wie algemeen bekend was dat hij beschreef hoe zijn hoofdpersonen anderen opzettelijk pijn toebrachten.

Portret van Marquis de Sade

13. Silhouette

Het woord silhouette staat voor: “de omtrek van een donkere vorm op een lichte achtergrond; vaak het profiel (zijaanzicht) van een menselijk gezicht” en komt van Etienne de Silhouette (1709-1767).

Etienne de Silhouette was een Franse minister van financiën (onder Lodewijk XV) die – aan met name de rijken – zware belastingen en impopulaire bezuiningsmaatregelen oplegde door toedoen van de kredietcrisis van Frankrijk tijdens de Zevenjarige Oorlog die woedde tussen 1757 en 1763. Deze mensen konden het zich niet meer veroorloven hun portret te laten schilderen, dus in plaats daarvan lieten ze papieren profieltekeningen maken. Daarom werd in die tijd alles wat goedkoop werd gemaakt geassocieerd met de naam “Silhouette”, maar het waren met de name de goedkope portretten in zwart-wit die deze naam kregen.

Volgens sommigen waren zijn fiscale maatregelen zo impopulair dat zijn slachtoffers zich tot schaduwen gereduceerd voelden.

Voorbeeld van een silhouette: een silhouette van Jane Austen.

14. Algoritme

Een algoritme kan worden omschreven als een wiskundige formule die wordt gebruikt om rekenkundige – en informatica problemen op te lossen. Het woord algoritme slaat terug op Mohammad ibn Moesa al-Chwarizmi, de Perzische wetenschapper, wiskundige en astronoom uit Chorasmië (gebied ligt nu in Oezbekistan). Al-Khwarizmi schreef circa 813, in het Arabisch, het boek The Compendious Book on Calculation by Completion and Balancing en toonde als eerst de systematische oplossing van lineaire en kwadratische vergelijkingen. Een van zijn belangrijkste prestaties in de algebra was zijn demonstratie van het oplossen van kwadratische vergelijkingen door het kwadraat te voltooien, waarvoor hij meetkundige rechtvaardigingen gaf. Omdat hij de eerste was die algebra als een onafhankelijke discipline behandelde en de methoden van “reductie” en “balanceren” introduceerde, wordt hij omschreven als de vader of grondlegger van de algebra.

Tekening van hoe Al-Khwarizmi, grondlegger van algebra, eruit gezien zou moeten hebben.

De term algebra zelf komt van de titel van zijn boek (het woord al-jabr betekent “voltooiing” of “hereniging”). Zijn naam gaf aanleiding tot de termen algorisme en algoritme welke tot heden overal op de wereld worden gebruikt.

15. Ammehoela

Het woord ammehoela dat in het Nederlands wordt gebruikt als vervanger ‘nooit van m’n leven’ of ‘geen sprake van’, komt van de Afghaanse emir en latere shah Ghazi Amir Amanullah Khan. De Afghaanse shah was een hervormer en volgde het voorbeeld van Mustafa Kemal Atatürk en diens revolutie. De religieuze bevolking was echter niet blij met wat Amanoellah wilde bereiken en moest daardoor in 1929 vluchten uit eigen land.

Amanullah Khan van Afghanistan

Ammehoela en zijn beleid werden breed uitgemeten in de Westerse media. Doordat Ammehoela vaak op het nieuws was, is de verbastering van de naam ook in die tijd ontstaan. Zo was een tikje met de rechterhand op de achterste en het uitroepen van ‘ammehoela’ heel populair. Daarmee werd aangegeven dat Amanoellah Khan een schop onder zijn achterste had gehad van zijn volk.

16. Celsius

Wij kennen Celsius als een temperatuurschaal die gebaseerd op twee vaste punten waarbij water bevriest bij 0°C (nul graden Celsius) en kookt bij 100°C. Het wordt in de meeste landen gebruikt voor temperaturen voor het weer, voor koken en andere dingen.

Anders Celsius (1701-1744) was een Zweedse professor in de astronomie. In 1736 sloot hij zich aan bij een beroemde expeditie (de Lapland-expeditie) om te bevestigen dat de aarde rond de polen afvlakt. Hij ontwikkelde ook het idee achter de temperatuurschaal die twee vaste punten had voor koken en vriezen. Celsius had het kookpunt van water als 0° en het vriespunt als 100° gedefinieerd en in 1745, na Celsius’ dood, kreeg het de huidige vorm. Deze temperatuurschaal van Celsius werd naar hem genoemd, net zoals de schaal van Fahrenheit naar de Duitse natuurkundige Daniel Fahrenheit werd genoemd.

Anders Celsius en de temperatuurmeter

17. Carpaccio

Carpaccio is een vleesgerecht van rund dat in dunne plakjes gesneden of dun gestampt wordt en rauw, meestal als voorgerecht, geserveerd wordt.

De naam Carpaccio en het gerecht werd gebaseerd op de Piemontese specialiteit carne cruda all’albese, welke in 1963 werd uitgevonden door de Italiaan Giuseppe Cipriani, oprichter van Harry’s Bar in Venetië. Hij bereidde het gerecht oorspronkelijk voor de gravin Amalia Nani Mocenigo toen hij vernam dat haar artsen haar hadden aangeraden rauw vlees te eten. Het gerecht werd carpaccio genoemd naar Vittore Carpaccio, de Venetiaanse schilder die bekend staat om de karakteristieke rode en witte tinten van zijn werk.

Carpaccio

18. Frisbee

Walter Frederick Morrison en zijn toekomstige vrouw Lucile gooiden nietsvermoeden een deksel van een popcornblik na een diner op Thanksgiving Day in 1937. Ze ontdekten al snel een markt voor een lichte vliegende schijf toen ze 25 cent geboden kregen voor een cakevorm die ze heen en weer gooiden op een strand in de buurt van Los Angeles, Californië, Verenigde Staten. “Dat zette de wielen aan het draaien, want je kon een cakevorm kopen voor vijf cent, en als mensen op het strand bereid waren er een kwartje voor te betalen, nou, dan was er een handel,” vertelde Morrison aan de krant The Virginian Pilot in 2007.

Doordat veel Amerikanen dachten dat er een ‘onzichtbare touw’ in het spel was, werd het de ‘Flyin’ Saucer’ genoemd. In 1957, 20 jaar na de geboorte van de befaamde schijf, zou het worden omgedoopt tot Frisbee. In 1955 had Morrison het patent verkregen en het ‘Pluto Platter’ genoemd, maar snel daarna zou het ‘Frisbee’ gaan heten. Dit gebeurde nadat de eigenaren van Wham-O, het bedrijf dat de rechten had verworven voor de Pluto Platter, erachter kwamen dat de Pluto Platter ‘Frisbie’ werd genoemd door studenten. De studenten waren een campus rage begonnen met het gooien van lege taartenblikken. De naam kwam van de Frisbie Pie Company, een bedrijf dat taarten leverde aan Yale University met diezelfde taartenblikken waarop de naam en logo van het bedrijf stond en door studenten werden afgekort tot ‘Frisbee’.

: Frisbee

: Frisbie’s Pie Company truck

19. Decibel*

Een decibel is een maatstaf voor het verschil tussen twee akoestische niveaus en dient als eenheid van geluidsintensiteit. Het woord decibel komt van het Latijn deci- “tien” + de achternaam van Alexander Graham Bell (1847-1922), de in Schotland geboren Amerikaanse wetenschapper die volgens velen de telefoon uitvond. De definitie vindt haar oorsprong in de meting van transmissieverlies en – vermogen in de telefonie van het begin van de 20e eeuw in het Bell System in de Verenigde Staten.

*Antonio Meucci wordt gezien als de oorspronkelijke uitvinder van de telefoon.

20. Bintje

Bintje is een eponiem uit het Nederlands. Kornelis Lieuwes de Vries was een docent uit Friesland met een eigen aardappelkwekerij. Wanner De Vries nieuwe rassen had noemde hij deze naar een van zijn leerlingen. Zo kregen de aardappelen van De Vries allerlei namen. In 1905 was het weer raak: dit keer noemde hij een van de nieuwe rassen naar zijn oud-leerlinge Bintje Jansma. 5 jaar later kwam het in de handel en werd het een populaire aardappelsoort dat tot op de dag van vandaag wordt gebruikt voor o.a. chips en friet.