De man wiens naam synoniem staat voor verraad: Vidkun Quisling

Wanneer je je in Noorwegen bevindt en om de een of andere reden het idee krijgt om iemand een quisling te noemen, neem dan even een stapje terug. Het woord quisling staat in het Noors namelijk synoniem voor (land)verrader en wordt dus beschouwd als een scheldwoord. Vanuit Noorwegen is het overgewaaid naar andere talen waarmee de lijst met eponiemen er een woord bij heeft gekregen.

Vertaling van het Noorse woord quisling in het Engels. Screenshot van bab.la.

Nazi’s in Noorwegen

Maar weinig mensen weten dat Nazi-Duitsland ten tijde van de Tweede Wereldoorlog ook Noorwegen wist te bezetten. Adolf Hitler had het niet alleen gemunt op de grondstoffen en de infrastructuur, welke ter bevordering van de eigen wapenproductie essentieel waren voor de Duitsers, maar voorzag ook dat de toekomstige hoofdstad van zijn rijk nabij hoofdstad Trondheim gebouwd moest worden. Ondanks het feit dat de geallieerden hadden gehoord van de Duitse plannen om het Scandinavische land te bezetten, konden ze niet voorkomen dat de zichzelf neutraal verklaarde land werd ingenomen door Hitler’s leger.

Terwijl het hele land fel tegen de annexatie was, was er één persoon die Hitler’s acties met zeer grote vreugde toejuichte: Vidkun Quisling. Quisling was in zijn jonge jaren als politicus minder extreem, maar even controversieel als in zijn latere carrière. Zo had de Noor had tijdens zijn militaire dienst jarenlang in de Sovjet-Unie gewoond en meerdere malen gediend in andere landen waar hij vooral dienst deed als hulpverlener. Hij deed bijvoorbeeld, onder leiding van Nobelprijswinnaar Fridtjof Nansen, verslag van de omstandigheden op het Oekraïense platteland en werd geroemd om zijn durf en het aankaarten en wereldkundig maken van de misstanden. Na claims over het witwassen van miljoenen roebels en mogelijk spionage voor de Britten, werd hij weggejaagd uit de Sovjet-Unie waarop hij tevens brak met het Bolsjewisme. Daarna diende Quisling als inlichtingenofficier in Helsinki waar hij volgens zijn supervisors goed werk leverde wat ertoe leidde dat hij zich uiteindelijk op kon werken tot minister van Defensie in de Boerenpartij-regeringen (1931 – 1933). Toen bekend werd dat Quisling in het geheim had gewerkt aan een separate fascistische beweging, schreef ’s lands grootste krant Dagbladet: “een man met zo’n voorliefde voor methoden die buiten de normale staatsvormen vallen, en met zo’n ongekend gebrek aan evenwicht, is zeker niet geschikt als minister van Defensie.”

De nu voor ‘fascist’ uitgemaakte Quisling moest aftreden en koos ervoor om de beweging in 1933, het jaar dat de Nazi’s aan de macht kwamen, te transformeren in een politieke partij die hij het de de Nasjonal Samling (Nationale Eenheid) noemde. De nationaalsocialist in Quisling kwam nu echt naar buiten en hij wilde als fører niets anders dan de idealen van de Nazi’s uitrollen in eigen land.

Nasjonal Samling

De Nasjonal Samling was zeer nationalistisch, fascistisch, antidemocratisch en sterk beïnvloedt door het Duitse nationaalsocialisme, maar aanvankelijk niet populair bij het merendeel van de Noorse bevolking. Quisling, die momentum had gecreëerd nadat hij publiekelijk de minister–president verantwoordelijk hield voor de slechte economische situatie van het land, kreeg tijdens de parlementsverkiezingen in 1933 en 1936 niet de steun waarop hij had gehoopt: de NS kreeg ongeveer 2% van de stemmen, wat niet genoeg was om de kiesdrempel te passeren. De partij bleef het herhaaldelijk slecht toen tijdens verkiezingen, terwijl Quisling in parallel steeds extremer werd door alle negatieve berichtgeving over zijn persoon het antisemitisme begon te omarmen waarmee de partij het Noors equivalent van de Nazi’s werd. De pers had hem eerder beticht van onder meer het laten bespioneren van het Noorse Parlement en het opzetten van een nep-overval om zijn populariteit op te krikken.

Ondanks alle negativiteit, zou de NS binnen de kortste keren de grootste partij van het land worden. Deze ontwikkeling was echter niet organisch, omdat de omwenteling pas plaatsvond nadat de Duitsers in april 1940 Noorwegen binnenvielen en de bezetters de Nasjonal Samling als enige toegestane politieke partij aanwezen. Quisling speelde hierin een belangrijke rol, doordat hij de Duitsers van cruciale strategische informatie had voorzien na zijn persoonlijke ontmoeting met Hitler en onder meer Alfred Rosenberg. Het feit dat hij tijdens deze gesprekken het vertrouwen had gewonnen van de Duitsers, had ertoe geleid dat hij nu in een goede positie zat.

Links Vidkun Quisling met Alfred Rosenberg, tijdens een bijeenkomst in Berlijn. Na deze meeting in december 1939 schreef Rosenberg in zijn dagboek dat de volgende keer dat ze elkaar ontmoetten, ‘de premier van Noorwegen Quisling zou worden genoemd’.

Josef Terboven

Deze ontwikkeling en de voorspelling van velen dat de Duitsers de geallieerden uiteindelijk zouden verslaan, zorgde voor een forse toename van het aantal leden van de partij. Dit ging echter niet zonder slag of stoot. De Noorse koning en de zittende regeringspartij waren niet van plan om op te geven en vluchtten eerst landinwaarts en daarna naar het Verenigd Koninkrijk. Quisling greep zijn kans en sprak via de radio van de Noorse Rijksomroep (NKR) de bevolking toe waarin hij vertelde dat hij een coup had gepleegd waarbij hij zichzelf tot de nieuwe premier van Noorwegen had gekroond. Zijn eerste eis als leider was dat de bevolking zou stoppen met het verzet en het geweld tegen de nieuwe bezetters. Om de staatsgreep krachtiger te maken, eiste Hitler van koning Haakon VII dat hij hem zou erkennen als de nieuwe politieke leider van zijn land. Dit had een averechts effect voor Quisling, want de koning vertikte dit en versterkte hiermee de wilskracht van de Noorse strijders die bleven vechten tegen de Duitsers. Zodoende dwong Hitler Quisling, waarvan duidelijk was dat hij niet geaccepteerd zou worden als autoriteit, een stap terug te doen en installeerde Josef Terboven, een Duitser met Nederlandse-roots, als de nieuwe leider. Quisling’s politiek reputatie had na het falen een serieuze deuk opgelopen en hij werd nu als klap op de vuurpijl zelfs door de internationale pers (BBC, 1940) gezien als een gefaalde landverrader.

Quisling’s politiek reputatie had na het falen een serieuze deuk opgelopen en werd nu als klap op de vuurpijl ook nog eens gezien als een gefaalde landverrader.

Terboven had vanaf het begin geen hoge pet op van de Noor met wie hij niets te maken wilde hebben en hem hem zelfs op ‘vakantie’ naar Duitsland stuurde. Hitler, die de Noorse politicus nota bene had doen aftreden, zag bij gebrek aan betere marionetten echter geen andere optie en zorgde ervoor dat zij een prominente plek in de nationale regering van Noorwegen behielden. Het feit dat Quisling gebruik had gemaakt van zijn periode in Duitsland om zijn plannen met Himmler, Goebbels en Hitler te delen, speelde hier een grote rol in. Onder druk van Hitler was Terboven nu genoodzaakt om met Quisling samen te werken waardoor de Noorse fascist wederom in de schijnwerpers kwam te staan. De in retoriek steeds fascistischer wordende Quisling stond echter nog steeds te boek als landverrader, waardoor hij in brede zin nooit veel steun kreeg van het volk, dat steeds verder werd onderdrukt door Terboven en zijn door Hitler gestuurde regime.

Terboven (links) en Quisling (rechts) bij een bijeenkomst in Akershus Slott. Foto uit het Rijksarchief van Noorwegen.

Verspreiding van de Nazi-ideologie

Het laatste zorgde ervoor dat de opstand jegens de fascisten steeds luidruchtiger werd en resulteerde in 1941 tot de zogeheten Melkstaking, welke hardhandig door het Duitse leger werd neergeslagen. Het had als gevolg dat heel veel journalisten, academici en onder meer de toekomstige premier van het land, Einar Gerhardsen, gearresteerd werden. Tevens werden twee vakbondsleiders geëxecuteerd, wat voor nog meer furie leidde. Door de marteling werden de leiders prompt de nieuwe symbolen van het Noorse verzet worden en versterkte de drang om zich nog meer te verzetten tegen de bezetters. In datzelfde jaar was Quisling in parallel druk bezig om zijn politieke macht te vergroten middels fascistische uitspraken, waaronder de eis dat Joden het land per direct dienden te verlaten: hetgeen als muziek in Hitler’s oren klonk.

In februari 1942 ging Quislings droom dan toch in vervulling: hij werd door de Duitsers benoemd tot minister-president in een zuivere Nasjonal Samling-regering die van bovenaf werd geregisseerd door Nazi-Duitsland. De positie van Terboven was onhoudbaar geworden en Quisling was met zijn ervaring en loyaliteit aan de Nazi-partij (en bij gebrek aan beter), de aangewezen man om het over te nemen. Het was dan ook niet verrassend toen bekend werd dat de eerste wet die werd aangenomen, de entree van Joden in Noorwegen verbood.

Vidkun Quisling inspecteert Noorse legioen

Vidkun Quisling inspecteert het Noorse legioen.

Quisling’s ondergang

Ondanks de officiële aanstelling en de daarmee gepaard gaande diepe buigingen van Quisling, waren lang niet alle partijleden onder de indruk van zijn kunnen. Zo achtte Nazi-kopstuk Joseph Goebbels het ‘onwaarschijnlijk dat de Noor een goede staatsman zou zijn’, wat extra sterk resoneerde toen de kersverse premier besloot dat alle kinderen voortaan moesten participeren in een op de Hitlerjugend gebaseerde nationale jeugdbeweging. Dat leidde tot enorm veel protesten in het land waarbij de escalatie resulteerde in een speciale rechtbank met maar één straf: de dood. Saillant detail is dat de doodstraf op terugwerkende kracht werd toegevoegd door Quisling nadat Terboven niet kon accepteren dat een Noorse politieagent, om precies te zijn Gunnar Eilifsen, had geweigerd gevolg te geven aan een bevel om twee meisjes te arresteren die niet mee wilden doen met de fascistische jeugdbeweging. Extra hard voor Quisling was het feit dat de gesprekken tussen Duitsland en Noorwegen over een eventuele semi-onafhankelijkheid van Noorwegen, per direct stop werden gezet en hij voor het eerst werd verboden direct contact op te nemen Hitler. In de praktijk betekende dit dat hij gedegradeerd was en niet in staat was om de Führer te beïnvloeden. De premier trachtte dit goed te maken door Hitler van soldaten te voorzien en te helpen in de strijd om het op dat moment wankelende Duitse Rijk groot en sterk te houden. Ook waren de deportaties van Joden richting concentratiekampen gaande, al geven sommige bronnen aan dat het niet geheel duidelijk is in hoeverre Quisling hiervan op de hoogte was. Hoe het ook zij, het charmeoffensief van de Noorse diplomaat had geen positief effect op Hitler en hij mocht blij zijn dat hij überhaupt in leven was nu de Duitsers alsmaar zwakker begonnen te worden wat zijn eigen machtspositie weinigs goed deed. De ‘landverrader’ kon sowieso niets meer goed doen in de ogen van zijn eigen volk en het was duidelijk dat hij het niet meer onder controle had. Toen Quisling door de vingers zag dat de Duitsers een poging waagden om studenten van de Universiteit van Oslo te rekruteren voor de strijd tegen de geallieerden, was de maat zelfs voor zijn eigen partijleden helemaal vol.

In de laatste jaar van de Tweede Wereldoorlog deed Quisling nogmaals een wanhoopspoging om een onafhankelijksverklaring te laten tekenen aan niemand minder dan Hitler, maar dit mislukte. De Noor had door dat de Duitsers de oorlog aan het verliezen waren en wilde de schade beperkt houden door goodwill te tonen om zo zijn eigen hachje te redden en zo misschien wel de label ‘landverrader’ van zich af te kunnen schudden, maar ook dit mislukte. Quisling had ondanks zijn positie niet door kunnen dringen tot Hitlers kleine elitegroep van bondgenoten en zag daarmee al zijn dromen uiteenspatten. Dit werd nog eens bevestigd toen Hitler op 30 april 1945 zelfmoorde pleegde waarna de Noor een week erna zichzelf overgaf aan de politie die jarenlang aan zijn zij had gestaan. Hij mocht onder arrest zijn verweer voorbereiden voor de rechtszaak waarin hij zou worden beschuldigd van onder meer moord, diefstal en het ergste van allemaal: landverraad. Ook al ontkende Quisling alle aantijgingen, iedereen wist dat dit niets anders was dan uitstel van executie. Alle bewijzen waren immers in zijn nadeel en de doodstraf was daarmee onvermijdelijk. Quisling werd uiteindelijk op 24 oktober 1945 gefusilleerd en omgebracht middels tien kogels, waarvan acht recht door zijn hart. Vijftig jaar na dato zat het nog steeds erg diep bij een van de soldaten die Quisling ombracht: ‘gezien de ellende die hij het Noorse volk heeft toegebracht, zou ik zonder twijfel ook nu hetzelfde gedaan hebben.’

Vidkun Quisling betreed rechtbank doodvonnis in 1945 — Vidkun Quisling betreed in 1945 de rechtbank waar hij de doodstraf zal krijgen.

De wroeging van de Noren was zelfs zó groot dat zelfs de executie van Quisling niet genoeg was om het leed te doen vergeten. Wraak kon alleen genomen worden als ook over honderd jaar zijn naam synoniem zou staan voor een afschrikwekkend nationaal vloekwoord.